O życiodajnej gałązce zielonej

Niedziela Palmowa, w Polsce nazywana także Kwietną lub Wierzbną otwiera Wielki Tydzień Paschalny oraz uroczyste obchody poprzedzające już bezpośrednio Święto Zmartwychwstania.
Pomimo trwającego Wielkiego Postu, uroczystość ta jest radosna i triumfalna, bowiem tego dnia kościół wspomina moment, w którym witany przez wiwatujące tłumy Jezus – wjechał do Jerozolimy. Zgromadzeni ludzie, na znak hołdu rzucali na Jego drogę i pod  kopyta osiołka  zielone, palmowe gałązki. Palma – święcona przez kapłanów i obnoszona w uroczystej procesji, jest więc najważniejszym atrybutem tego wydarzenia.

Nabożeństwa Niedzieli Palmowej mają swój początek w IV w., a jako pierwsi uczestniczyli w nich chrześcijanie w Jerozolimie. Nieco później, w V i VI w. nabożeństwa i procesje przyjęły się we wszystkich prowincjach kościoła zachodniego – w obrządku łacińskim.  Sam zaś zwyczaj  święcenia gałązek zielonych – palm wielkanocnych, został wprowadzony w XI w. i w wielu krajach chrześcijańskich, w tym  w Polsce, tradycje te są ciągle żywe.

Dlaczego palma?
Palmę – zwłaszcza daktylową, czczono od najdawniejszych czasów. Drzewo to kojarzono z dobrem, nadzieją, sprawiedliwością, a jego gałązki z mocą i zwycięstwem…  nawet jeśli musiało być okupione cierpieniem. Motyw palmy pojawia się w starożytnych mitach i hymnach, a także w Piśmie Świętym Starego i Nowego Testamentu, jako wspaniałe, długowieczne, niezwyciężone drzewo, którego pień i korzenie opierają się burzom, a wiecznie zielona korona zachowuje świeżość w najbardziej palącym słońcu i wydaje obfity i słodki owoc.
To właśnie dlatego wjeżdżającego do Jerozolimy Chrystusa witano gałązkami palmowymi, na znak uwielbienia i hołdu, na znak zwycięstwa nad śmiercią. W tradycji kościoła palma symbolizuje zatem zarówno mękę, jak i triumf.  

Dlaczego „bazie”?
W tradycji ludowej wielkanocna  gałąź zielona symbolizuje przede wszystkim siły witalne i coroczną odnowę roślin. Te właściwości mieć miała rosnąca na naszych ziemiach wierzba, o tej porze roku pokryta srebrnymi baziami. Gałązka wierzbowa – nieodzowna w tradycyjnej polskiej palmie, jest rośliną „miłującą życie”, ponieważ najwcześniej okrywa się zielenią, rośnie szybciej niż inne rośliny i w każdych warunkach; a nawet ucięta i zwiędła włożona do wody lub mokrej ziemi, wypuszcza korzenie i zielone listki.

Polskie tradycje związane z palmą
Palmy wykonywane w Polsce, to najczęściej bukiety z gałązek wierzby i roślin zimozielonych (borówka, bukszpan, barwinek), lub tzw. palemki – mające formę barwnych pałek, składające się z powiązanych nicią na patyku suszonych, kolorowych kwiatów, farbowanych traw, mchu, itp.
W niektórych regionach Polski, na ziemi sądeckiej, rzeszowskiej i tarnowskiej, wykonuje się i obnosi w procesji pięknie zdobione – nawet kilkumetrowe palmy. Dzięki organizowanym konkursom tradycja ta jest wciąż żywa, a wykonaniem palm zajmują się całe rodziny.

Poświęcone w kościele palmy zawsze przechowywano z największym szacunkiem, często aż do kolejnej Wielkanocy. Zazwyczaj wkładano je za święte obrazy, aby strzegły domu od złego – z palmami bowiem, którym przypisuje się nadzwyczajne właściwości  magiczne ochronne i życiodajne, wiążą się liczne wierzenia i zwyczaje ludowe.
Krzyżyki z palmy lub gałązki z palmowego bukietu przybijano na drzwiach wejściowych, na wrotach obór i stodół w przekonaniu, że strzec  je będą od zła wszelkiego, od czarów, nieszczęścia, a  przede wszystkim od uderzenia pioruna i pożaru. Po powrocie z kościoła, w wielu regionach polski smagano się wzajemnie palmami da zdrowia, siły i urody. Wierzono, że na człowieka przejdzie z palmy życiodajna siła. Przyniesionymi z kościoła palmami umoczonymi w wodzie święconej kropiono dom oraz całą zagrodę, a także bydło i trzodę, kreśląc nad głowami zwierząt znak krzyża. Przynajmniej jedna bazię – bagniątko – dawano do połknięcia każdej krowie i owcy, aby chowały się zdrowo, dobrze doiły, a czarownice i uroki nie miały do nich dostępu. Z tego samego powodu pilnowano, żeby kawałki palm, lub bagniątka (szczególnie w Wielki Piątek), znalazły się również w kurnikach, chlewach, a nawet w ulach i rybackich sieciach. Krowy wychodzące pierwszy raz na pastwisko przepędzano przez ognisko, do którego wrzucano kawałki palmowych gałązek, lub okadzano je dymem ze spalonej palmy. Z palm robiło się również niewielkie krzyżyki, które z szacunkiem wbijano w skiby ziemi prosząc o błogosławieństwo i urodzaj.  Starte na proch palmy używane były niegdyś – wraz z innymi poświęconymi ziołami – do okadzania domów podczas burzy i zarazy, a także do przyrządzania leczniczych wywarów. W całej Polsce, we wszystkich miastach i wsiach, po powrocie z kościoła w Niedzielę Palmową połykano bagniątka, wierząc w ich moc leczniczą, szczególnie przydatną przy zapobieganiu chorób gardła, głowy oraz niestrawności.

A dziś… radzimy Wam, żebyście dla własnego zdrowia zostali w domach. Zaopiekujcie się najbliższymi, wykonajcie wspólnie ozdoby świąteczne, upieczcie smaczne baby. O tym jakie ozdoby świąteczne można zrobić oraz jak w oryginalny sposób „pomalować” jajka, już wkrótce dowiecie się z naszej strony i muzealnego Facebooka. Zaglądajcie do nas!

A.P.
Opracowano na podstawie:
Ogrodowska B., Witaj dniu uroczysty. Wielkanoc w Polsce, Warszawa 2007 r.

 

Słowo o genezie i historii świąt Wielkanocy

Salve festa dies  
(Witaj dniu uroczysty)

Tę wielką radość  świata, a jednocześnie największą pochwałę życia głosi średniowieczny hymn kościelny śpiewany podczas procesji. Zbliżają się bowiem wyjątkowe święta – niepokonanego i wiecznie odradzającego się życia. Wielkanoc dla wszystkich chrześcijan jest świętem wielkiej nadziei i obietnicy wyjścia z niewoli zła i życia wiecznego.

Nie tylko dla chrześcijan – zjawiska zachodzące w przyrodzie związane ze zmianą pór roku, przypominające cykle i najważniejsze etapy ludzkiego życia, zawsze były potężnymi bodźcami dla ludzkiej psychiki i wyobraźni. Pod ich wpływem kształtowały się wierzenia, mity, obrzędy i rytuały. W symbolice Wielkanocy znaleźć można wiele punktów stycznych z odwiecznymi – starszymi niż chrześcijaństwo wierzeniami – ze świętami powitania wiosny,  rolniczymi świętami wegetacyjnymi, czy wreszcie obchodzonymi na przełomie pór roku świętami ku czci zmarłych.

Uderzające jest podobieństwo  Wielkanocy do wielu starożytnych religii Wschodu, których wyznawcy czcili bogów, którzy przez swoją śmierć i zmartwychwstanie zbawiali świat. W porze wiosennej składali swym bogom ofiary (ze zbóż, owoców, kwiatów oraz zwierząt), opłakiwali ich śmierć i radośnie świętowali zmartwychwstanie. Co najistotniejsze, we wszystkich tych rytuałach przejawiała się uniwersalna – bo właściwa wszystkim ludziom na całym świecie  – nadzieja i pragnienie zwycięstwa: życia nad śmiercią, dobra nad złem.

W starożytnym Egipcie co roku na wiosnę opłakiwano śmierć najważniejszej postaci egipskiego panteonu – Ozyrysa. Był bogiem dobrym i mądrym, został jednak podstępnie zabity przez swojego brata, który jego ciało pocięte na kawałki rozrzucił na wiele stron świata. Każdego roku na wiosnę poszarpane ciało Ozyrysa, opłakiwane przez jego żonę Izydę oraz jej siostrę Neftis, zrastało się, a cudowi temu towarzyszył wylew wody z Nilu, wyczekiwany z niecierpliwością przez ludność Egiptu. Obchody na cześć Ozyrysa były zapowiedzią wiecznego życia po śmierci.
W Mezopotamii Sumerowie czcili boga Tammuza – syna prawdy, który po śmierci został wskrzeszony łzami opłakującej go bogini Isztar. Jego kult związany był z cyklem zachodzących w przyrodzie zmian – opłakiwaniem zamierającego życia w okresie jesienno-zimowym oraz z budzącą się do nowego życia w porze zasiewów przyrodą. W świadomości Sumerów tkwiło przekonanie o sile zawartej w ziarnie – śmierci, która była niezbędna, aby życie po jakimś czasie mogło się odrodzić.
Na wybrzeżu syryjskim, w części Libanu i na Cyprze (na ziemiach, które w starożytności zajęli Fenicjanie), a także w starożytnej Grecji powszechnie czczono pięknego Adonisa – boga roślin. Wierzono, że każdego roku zraniony przez dzika bóg umierał z upływu krwi, aby odrodzić się w roślinach, przede wszystkim w wiosennych, kwitnących obficie czerwonych anemonach.
Według jednej z legend grecki Dionizos raz w roku wcielał się w postać byka lub kozła i ginął pożarty w walce z olbrzymami. Jego śmierć, nie oznaczała jednak końca – odradzał się z ocalałego serca, odwiedzał krainę zmarłych i wracał na ziemię przynosząc ludziom szczep winorośli oraz tajemnice wyrobu wina. Jego zmartwychwstanie czczono szaleńczymi zabawami i ucztami.
Podobnie inny grecki mit opisuje śmierć i wskrzeszenie bóstwa. Kiedy Persefona została porwana do podziemnej krainy umarłych, jej matka Demeter błagała o przywrócenie jej życia. Dzięki wstawiennictwu Zeusa, przez kilka miesięcy w roku powracała na ziemię i wtedy właśnie kiełkowały, rosły i dojrzewały zboża oraz inne rośliny, a młoda bogini przybierała postać najpiękniejszego łanu pszenicy. Na znak jej powrotu do świata zmarłych, wegetacja roślin zamierała w porze jesienno-zimowej.
W starożytnym Rzymie obchodzono wiosenne święta umarłych, tzw. Kanaria, później nazwane Rosaliami (od kwitnących o tej porze róż), które wraz z pomalowanymi na czerwono jajkami składano na grobach.
Podobnie w Rumunii i Bułgarii obchodzono święto zmarłych o niemal identycznej nazwie – Rusalia, podczas których odprawiano stypy zaduszne, składano na cmentarzach ofiary z chlebów, zbóż, kwiatów i malowanych jaj. 

Święta ku czci wiosennego wskrzeszenia roślin, połączone z obrzędami zadusznymi i agrarnymi, miały także wszystkie osiadłe ludy rolnicze, których życie upływało wg zmieniających się pór roku – mieli je więc i także nasi prasłowiańscy przodkowie, rolnicy i pasterze. Przede wszystkim były to obrzędy niszczenia zimy i śmierci w tej samej osobie (najczęściej wizualizowane pod postacią kukły) i wprowadzanie w jej miejsce wiosny i życia, najczęściej pod postacią zielonych gałązek.
Ślady tych właśnie świąt i obrzędów przetrwały do naszych czasów, w ludowych świętach wiosennych. Wielkanoc i jej przebogata obrzędowość często zatem nawiązuje do tradycji, symboli i rytuałów religii Wschodu, do obrzędów wegetacyjnych ludów rolniczych, jednocześnie wiążąc je z misją i ofiarą Chrystusa.
Wielkanoc w Polsce – to święto głęboko zakorzenione w naszej kulturze, charakteryzujące się jednocześnie wielkim bogactwem rytuałów, ceremonii, zwyczajów i obrzędów. Obok dominujących treści chrześcijańskich, zachowały sie także liczne ślady odwiecznych zwyczajów wiosennych, wegetacyjnych i rolniczych. Początkowo kościół w Polsce i jego hierarchowie zwalczali owe prastare wiosenne obrzędy i praktyki ludowe jako przejaw pogaństwa, z czasem jednak wiele z nich Kościół powiązał z własną tradycją i rytuałami, nadając im pogłębioną – chrześcijańska interpretację. Co więcej, księża i zakonnicy wzbogacili literaturę etnograficzną o wiele ciekawych, cennych badań i opisów ludowych tradycji. To często dzięki proboszczom polskich parafii, lokalne tradycje, obyczaje ludowe są żywe do dziś, a piękne procesje z palmami, malownicze straże grotowe zwane Turkami, widowiska pasyjne, czy wielkanocny objazd pól – pozwalają nam, współczesnym, czerpać z kulturowego dziedzictwa naszych przodków.

A.P.
Opracowano na podstawie:
Ogrodowska B., Witaj dniu uroczysty. Wielkanoc w Polsce, Warszawa 2007 r.
Frazer J. G., Złota gałąź, PIW 1962 r.
 

PODZIEL SIĘ HISTORIĄ - apel do mieszkańców